Ceremoniarze i animatorzy

 

Kto to jest Ceremoniarz?

Ceremoniarz, zwany również mistrzem ceremonii (w dokumentach wydanych po Soborze Watykańskim II jedynie to określenie jest używane) czuwa nad prawidłowym zorganizowaniem i przebiegiem liturgii, jak i wykonaniem wszelkich ceremonii liturgicznych. W czasie liturgii pozostaje w pobliżu celebransa jednocześnie dając odpowiednie znaki i polecenia (komendy) pozostałym usługującym, by spełnili w danym momencie przeznaczone im funkcje. Zasadniczo w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego funkcję ceremoniarza spełnia osoba świecka, lecz dawne dokumenty zalecają, by była to osoba duchowna. A. Jougan w „Słowniku kościelnym łacińsko – polskim” pisał:„Przed Soborem Watykańskim II ceremoniarzem był duchowny, zwany mistrzem ceremonii, który czuwał nad godnym i właściwym spełnianiem uroczystych czynności liturgicznych(1958, s. 82). Wydane po Soborze Watykańskim II Caeremoniale episcoporum w roku 1984 wskazuje wyraźnie, że posługa ceremoniarza nie jest zarezerwowana wyłącznie dla duchownych.

Nazewnictwo

W długiej historii liturgii przyjęło się wiele określeń opisujących funkcję ceremoniarza. W pierwszych wiekach spełniał ją diakon (gr.diakonos – sługa). W późniejszym czasie mistrzami ceremonii zostali archidiakoni (archi od gr. archiod, tj. „początek” tłumaczy się jako „główny” lub „naczelny”). Następnie wykształciły się następujące określenia:admonitores, memoriales, rememoratorii lub vuggestores– nazwy te wskazywały na ich zadania spełniane w czasie liturgii oraz ich kolejność. W Kościele greckim ceremoniarze byli nazywanihypomimniskon lub hieromnemon, natomiast Goar w swymEuchologion używa określenia: caeremoniarum praefecti. W XV wieku utrwaliły się określenia caeremoniarius (ceremoniarz) i magister caeremoniarum (mistrz ceremonii), które są do dziś używane w nomenklaturze kościelnej oraz w mowie potocznej.

Strój ceremoniarza

W liturgii Mszy świętej sprawowanej w formie nadzwyczajnej ceremoniarz ma na sobie sutanellę oraz komżę. Jego strój nie wyróżnia się zatem niczym od ubioru pozostałych ministrantów.
Posługując w liturgii Mszy świętej sprawowanej w formie zwyczajnej ceremoniarz winien być ubrany w albę, przepasaną na biodrach paskiem, jeżeli ta nie jest uszyta w taki sposób, że przylega do ciała bez niego. Jeśli alba nie osłania dokładnie szyi, przed ubraniem alby należy nałożyć humerał (por. OWMR 336).

Istota posługi ceremoniarza

Bardzo ważne w posłudze ceremoniarza jest to, aby należycie przygotowywał i prowadził ceremonie Mszy świętej w sposób zgodny z dokumentami, przepisami i zaleceniami Kościoła. Toteż nie wolno nikomu, kto bierze udział w liturgii, sprawować ceremonii samowolnie, według własnego uznania. Są one ściśle określone przepisami i zwyczajami (H. Ettensperger, W służbie ołtarza, Poznań 1948, s. 233). Papież Jan Paweł II nawoływał: ?Czuję się zatem w obowiązku skierować gorący apel, ażeby podczas sprawowania Ofiary eucharystycznej normy liturgiczne były zachowywane z wielką wiernością. Są one konkretnym wyrazem autentycznej eklezjalności Eucharystii; takie jest ich najgłębsze znaczenie. Liturgia nie jest nigdy prywatną własnością kogokolwiek, ani celebransa, ani wspólnoty, w której jest sprawowana tajemnica (Ecclesia de Eucharistia 52). Można w tym miejscu także powiedzieć, że liturgia nie jest własnością ceremoniarza. Nie może on jej zmieniać i kształtować według własnego widzimisię. Należy to podkreślić jeszcze raz: bo jak szata musi być dostosowana do ciała, a to ostatnie godne duszy, która je zamieszkuje tak i obrzędy muszą być odpowiednie i godne tego dzieła, które wyrażają sobie na zewnątrz. Toteż nie wolno nikomu, kto bierze udział w liturgii, sprawować ceremonii samowolnie, według własnego uznania. Są one ściśle określone przepisami i zwyczajami (H. Ettensperger, W służbie ołtarza, s. 233). Dotyczy to tak samo Eucharystii sprawowanej w ogromnej katedrze z udziałem biskupa, jak i Eucharystii sprawowanej w małym kościele parafialnym. Nawet wtedy bowiem, gdy Eucharystia jest celebrowana na małym ołtarzu wiejskiego kościoła, jest ona wciąż poniekąd sprawowana na ołtarzu świata. Jednoczy niebo z ziemią(Ecclesie de Eucharistia 8). Tak, więc rzeczą właśnie ceremoniarza jest znać wszystkie przepisy i zwyczaje, przyswoić je sobie i według nich kierować służbą przy ołtarzu H. Ettensperger, W służbie ołtarza, s. 233), aby sprawowanie Eucharystii odznaczało się godnością i pięknem, gdyż jest ona celebracją paschalnego misterium Chrystusa . Swoją troskę o piękne i godne sprawowanie misteriów paschalnych, w stosunku do posługi świeckich, wyraził też Kościół w instrukcji Redemptionis Sacramentum: niech dbają, aby liturgia Kościoła była sprawowana godnie i pięknie (Redemptionis Sacramentum 44). Jak więc widzimy sama istota posługi ceremoniarza nie zmieniła się od czasu II Soboru Watykańskiego II.

Funkcje ceremoniarza

W zwyczajnej formie rytu rzymskiego ceremoniarz spełnia swoje „standardowe” funkcje, a więc odpowiada za przygotowanie i przebieg liturgii. Istnieje również funkcja tzw. subceremoniarzy (pomocników ceremoniarza), którzy prowadzą procesje (wejścia, z darami), czy czuwają nad spełnianiem odpowiednich funkcji przez danych ministrantów (praktyka pomocników ceremoniarza znana była przed Soborem Watykańskim II, o czym w dalszej części tekstu). Ceremoniarz uzgadnia wszelkie szczegóły ceremonii z celebransem, wykonującymi poszczególne posługi, a także zakrystianem; ustala skład zespołu liturgicznego; rozdziela funkcje; przeprowadza próby asysty w dogodnych terminach dla posługujących; jeżeli nie ma zakrystiana to przygotowuje paramenty liturgiczne (np. księgi, szaty), przygotowuje miejsca celebracji (prezbiterium, ołtarz, miejsce przewodniczenia, miejsca dla koncelebrantów); kieruje przebiegiem celebracji; koordynuje czynności wszystkich zaangażowanych w liturgię (celebransi, ministranci); spełnia dodatkowe zadania (np. podaje teksty dodatkowych modlitw lub tekstów); formuje procesję wejścia i zejścia; wydaje odpowiednie komendy; interweniuje w sytuacjach nadzwyczajnych, nieoczekiwanych (np. brak hostii, wina, kluczyka do tabernakulum); rozpoczyna modlitwę przed i po Mszy świętej w zakrystii; jest odpowiedzialny za przygotowanie, a podczas liturgii za podawanie i odbieranie, insygniów biskupich.

W nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego ceremoniarz ma do spełnienia następujące funkcje:

  • przed rozpoczęciem liturgii przygotowywuje paramenty liturgiczne w prezbiterium; wyszukuje i zaznacza odpowiednie formularze mszalne; ustawia Mszał na ołtarzu; kielich na kredencji (w Mszy z asystą kielich jest przynoszony na ołtarz w czasie Offertorium); w zakrystii kieruje obmyciem rąk biskupa, pomaga mu zdjąć Cappa magna (dzisiaj bardzo rzadko używana) i mucet; daje znak akolitom, by przynieśli szaty liturgiczne biskupa; przed wyruszeniem do ołtarza daje znak by pokłonić się krzyżowi, a przy wyjściu podaje wodę święconą subdiakonowi i diakonowi;
  • w czasie procesji wejścia idzie obok celebransa (w liturgii papieskiej ceremoniarz idzie na czele procesji, a pozostali ceremoniarze kroczą przy sedia gestatoria).
  • daje znaki do wykonania danej czynności odpowiednim posługującym (zazwyczaj przez skłon): celebransowi i pozostałym ministrantom by podeszli lub usiedli; diakonowi, by wziął ewangeliarz i zdjać biret, oraz by po odśpiewaniu Ewangelii ucałował rękę biskupa; akolitom, by przynieśli ampułki do ołtarza (w liturgii papieskiej ceremoniarz daje znak biskupowi zakrystianowi, by udał się do kredencji).
  • Może prowadzić, czy przeprowadzać posługujących: celebransa do ministrantów; kaznodzieję do ucałowania ręki biskupa; diakona do ambony; subdiakona przed i po odśpiewaniu epistoły; subdiakona, archidiakona, audytora roty w czasie przekazywania znaku pokoju; tych, którzych zadaniem jest przygotowanie ołtarza; turyferarza i akolitów ze świecami do zakrystii oraz w innym momencie – do miejsca odśpiewania Ewangelii (w liturgii papieskiej prowadził posługujących przy obmyciu rąk papieża w czasie ablucji).
  • przy okadzaniu ewangeliarza podaje i odbiera trybularz od diakona; przy nakładaniu kadzidła odbiera i oddaje łódkę od diakona; w czasie podniesienia po Konsekracji może okadzić Najświętszy Sakrament, wcześniej nakładając kadzidła.
  • podaje i odbiera od usługujących księgi liturgiczne (subdiakonowi podaje epistolarz, wcześniej biorąc go z kredencji, a odbierał go po odśpiewaniu epistoły; diakonowi podaje ewangeliarz, by
  • po odśpiewaniu Ewangelii odebrać go od subdiakona i odłożyć na kredencji); jednemu z ministrantów może podać kanon do trzymania biskupowi (może go sam trzymać).
  • pokazuje celebransowi wszystkie modlitwy w Mszale oraz przewraca w nim strony (gdy zachodzi taka potrzeba również w ewangeliarzu).
  • podaje i odbiera od diakona i celebransa birety; przed prefacją zdejmuje piuskę biskupowi, zakładając ją po Komunii świętej.
  • podaje bursę i patenę diakonowi z kredencji, wcześniej odsłaniając je; od subdiakona odbiera welon na kielich (oraz podaje mu go w odpowiednim momencie); biskupowi podaje poduszkę do uklęknięcia; umieszcza asterysk na patenie (dotyczy to głównie liturgii papieskiej).

Ważne jest też to, by ceremoniarz spełniając swoją posługę był dyskretny, nie przesłaniał sobą obrzędów (szczególnie, gdy znajduje się w centrum akcji liturgicznej). Należy też zaznaczyć, że gdy prowadzi posługujących idzie na ich czele, natomiast, gdy dochodzili do swojego miejsca ustępuje im, by mogli oni swobodnie przejść. Przedstawiony tutaj zarys jest bardzo ogólny. Dla ceremoniarza bardzo ważne są również okresy roku liturgicznego oraz charakter danej celebracji liturgicznej (np. Środa Popielcowa, sakrament bierzmowania, a szczególnie Triduum Sacrum).

Zarys historyczny funkcji ceremoniarza

Jan Chryzostom pisał, że Apostołowie, jeśli chodzi o liturgię, nie lekceważyli nawet najdrobniejszych i najmniej znaczących rzeczy. Święty Paweł zaś w liście do Efezjan pisał, aby w Kościele wszystko odbywało się „godnie i w należytym porządku” (por. Ef 5,19n). Od zawsze istniała potrzeba kogoś, kto czuwałby nad przygotowaniem i przebiegiem liturgii. Św. Hieronim (zm. 420 r.) wspominał o kapłanie Nepocjanie, który starannie i troskliwie zajmował się rzeczami odnoszącymi się do ceremonii liturgicznych. Z biegiem czasu nad przygotowaniem i przebiegiem liturgicznych czynności zaczął czuwać diakon. Początkowo był on odpowiedzialny za rozdzielenie funkcji, informowanie wiernych „co, kiedy i jak” mają robić oraz pilnował porządku celebracji. Skutkiem wzrostu liczebnego i terytorialnego gmin w wielkich miastach chrześcijańskich, wynikła potrzeba ustanowienia posług o charakterze pomocniczym dla diakona. W III wieku pojawiają się funkcje:
a) subdiakona opiekował się ołtarzem i naczyniami świętymi, pomagał diakonowi;
b) akolity (z gr. acoluthos, co znaczy towarzysz, sługa) posługiwał przy ołtarzu (wino, woda, chleb), niósł światło (świece), pomagał przy łamaniu chleba dla wiernych;
c) egzorcysty (uzdrawiający) troszczył się o wodę święconą i pilnował porządku;
d) lektora czytał Pismo, a w wiejskich gminach zastępował diakona w mniej ważnych zadaniach;
e) ostiariusza (z łac. ostium, co znaczy wejście) spełniał on posługę podobną do dzisiejszego zakrystiana; stróż świątyni. W ten sposób diakon zaczął koordynować niewielką liczbą posługujących, a jego zadania były następujące:
a) wyznaczać miejsca i upominać, gdy ktoś usiadł gdzie indziej;
b) czuwać nad drzwiami, by nikt ich nie otwierał w czasie liturgii eucharystycznej, oraz by niepowołane osoby nie wchodziły do środka;
c) zwracać uwagę na zachowanie zgromadzonych by nie rozmawiali, nie śmiali się;
d) wzywać do pocałunku pokoju;
e) w odpowiednich momentach dawać znaki, kiedy wstać, uklęknąć, czy zachować milczenie;
f) odsyłać katechumenów, opętanych, pokutujących, niewierzących, innowierców;
g) nakazywać odstępować tym, którzy nie przyjmowali Komunii św.;
h) odsyłać zgromadzonych słowami Ite in pace.
W następnych wiekach funkcję diakona przejęli archidiakoni, ze względu na dostojeństwo posługi. Wtedy też wytworzyły się pewne stopnie posługi archidiakona (admonitores, memoriales, rememoratorii, vuggestores). Przykładowo: jeden z nich dawał znaki scholi do rozpoczęcia śpiewu, inny nakazywał akolitom zapalać świece, archidiakon dawał znak biskupowi do powstania, wyznaczał diakona, który miał odesłać wiernych. Łatwo jest z powyższego wywnioskować więc, że ówcześni „ceremoniarze” w coraz mniejszym stopniu zajmują się zgromadzonym ludem, by wyłącznie czuwać nad prawidłowym przebiegiem ceremonii liturgicznych. Okres od końca VIII do XIV wieku nie przyniósł żadnych nowych opracowań, czy istotnych prób stworzenia nowych funkcji i posług w liturgii. Urząd ceremoniarza, jaki znamy dzisiaj, wykształcił się około XV wieku. W tamtym czasie (między XII a XV wiekiem) do liturgii przenikały elementy ceremoniału dworskiego (pojawiło się wiele nowych obrzędów wraz ze szczegółowym opisem ich sprawowania. Funkcję ceremoniarza spełniał duchowny zwanycaeremoniarius lubmagister caeremoniarum, który kierował całością ceremonii liturgicznych. Arcybiskup Nowowiejski pisał, że wtedy służba boża była spełniana z przystojnością odpowiednią, godnością i majestatem i by była zachowana w najdrobniejszych szczegółach do obowiązujących przepisów. Z grona dygnitarzy kościelnych, papież wybierał kolegium ceremoniarzy, na czele, którego stał tzw. ceremoniarz prefekt . Kierował on celebrą papieża oraz kardynałów sprawujących liturgię w jego zastępstwie. Biskupi miejsca w swoich diecezjach mianowali dwóch mistrzów ceremonii w katedrach, jak i w innych kościołach, do kierowania celebrą pontyfikalną własną lub swoich delegatów. Na ten urząd biskup mógł mianować duchownego nawet z łona kapituły, choćby po za nią znajdowali się odpowiedni do tego duchowni. I tak: pierwszy ceremoniarz, którego zwano starszym, pełnił funkcję sekretarza biskupa i miał na uwadze czynności spełniane przez celebransa oraz czuwał nad całością obrzędów, zajmował się osobą samego biskupa; drugi zaś kierował asystą (niższą i wyższą), zajmował się osobami prałatów i kanoników. Pierwszy musiał mieć skończone lat 25 i być kapłanem, drugi najczęściej był diakonem, lub subdiakonem. Ceremoniał biskupi, synody prowincjonalne oraz sama św. Kongregacja Obrzędów wymagały od ceremoniarza następujących cech, zdolności (aby urząd ten dostał się w godne ręce): a) odpowiedniego wykształcenia teologicznego; b) umiejętności pisania i mówienia po łacinie; c) znajomości obrzędów wraz z ich znaczeniem tak, aby będąc zapytanym, mógł rozwiązać każdą ważniejszą wątpliwość; d) znajomości śpiewu gregoriańskiego; e) znajomości ksiąg liturgicznych wraz z komentarzami do nich. Warto odnotować ciekawostkę przytoczoną przez abp Nowowiejskiego: Papież Pius II spełniał także, zanim został biskupem, urząd mistrza ceremonii i tak pisze o przymiotach tego ostatniego: ‚Kto będzie przeznaczony na ten urząd, ma być ciałem silny, biegły w liturgii, myślą wszystko obejmujący, aby wszystkich mógł zastąpić, za wszystkich myśleć i wszystkiemu zadość uczynić; a tak ma swój urząd spełniać, iż cokolwiek robi albo czegokolwiek innych nauczy, było jak najlepszym’”. Aby ceremoniarz mógł z jak największym pożytkiem spełniać swoją posługę, posiadał pewne przywileje, które każdy inny duchowny winien był szanować. Wszystkich, bez wyjątku (również członkowie kapituły), obowiązywało posłuszeństwo ceremoniarzowi w tym, co dotyczy się ceremonii. Mieli zważać na jego słowa, skinienia, znaki i spojrzenia, wskazujące, co należy czynić. W momencie, gdy ceremoniarz sam nie zdołał podołać swoim obowiązkom, spośród innych duchownych wybierał sobie pomocników (subceremoniarzy). Ceremoniarz był do tego stopnia odpowiedzialny za liturgię, że jego obowiązkiem było informowanie biskupa o tym, że ktoś nie miał w poszanowaniu rubryk (dziś może uczynić do każdy wierny (por. Redemptionis Sacramentum 183, 184). Spośród całego duchowieństwa ceremoniarz wyróżniał się swoimi insygniami. Były to: sutanna koloru fioletowego z czarnymi guzikami i bez czerwonych wypustek (ceremoniarz katedralny) lub właściwy ubiór jego godności kościelnej (zwłaszcza ceremoniarze papiescy) oraz komża. Nadto ceremoniarz katedralny w ręku piastował berło (ferula), jako znak swego urzędu, jak i obowiązku karcenia. Berło to nie było tak wielkich rozmiarów, jak laska do podbierania (baculus), ale mogło być pokryte jedwabiem, lub suknem i ozdobione herbami kościoła, albo biskupa, jak też posążkiem patrona katedry. W papieskiej i biskupiej liturgii funkcja ceremoniarza przysługiwała wyłącznie duchownym z wyższymi święceniami. W parafiach można było zaś tę posługę powierzyć duchownym niższych święceń (klerykom), a także odpowiednio przygotowanym świeckim mężczyznom. Dopiero pierwsze wydanieOgólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego (OWMR) z 1969 roku zaleca (choć nie wymienia ceremoniarza wprost wśród grona służby liturgicznej) powierzanie komuś pieczy nad podziałem funkcji liturgicznych oraz czuwanie nad właściwym ich sprawowaniem, a także troskę o przygotowanie paramentów liturgicznych (co poprzednio było zalecane subdiakonowi). Zniesiony został wymóg, aby funkcję ceremoniarza powierzać osobie duchownej. Kościół w dokumentach wydanych bezpośrednio po Soborze Watykańskim II nie określił dokładnie funkcji ceremoniarza: W większych kościołach i wspólnotach dobrze jest wyznaczyć kogoś, kto by się troszczył o należytą organizację czynności sakralnych i o wykonywanie ich przez służbę liturgiczną w sposób godny, w należytym porządku i pobożnie (OWMR 69, 1969r.). OWMR z roku 2002 wyraźnie powraca do funkcji ceremoniarza: Wypada, aby przynajmniej w katedrach i w większych kościołach był odpowiednio przygotowany mistrz ceremonii, który by się troszczył o należytą organizację czynności liturgicznych oraz o wykonywanie ich przez wyświęconych szafarzy i przez wiernych świeckich w sposób godny, w należytym porządku i pobożnie (OWMR 106). Na podstawie tych dwóch ustępów z różnych wersji OWMR można wywnioskować, że wskazane jest, aby w każdej większej parafii i wspólnocie była choć jedna osoba przygotowana do spełniania funkcji ceremoniarza , która zadbała by o wcześniej omawiane piękno liturgii, by pomagać wiernym w owocnym i dobrym przeżywaniu w Eucharystii. Trzeba jeszcze wspomnieć o tym, że po Soborze Watykańskim II funkcję ceremoniarza może i zazwyczaj spełnia osoba świecka. To oczywiście nie znaczy, że nie może jej pełnić duchowny (diakon, prezbiter). Wyraźnie na to wskazuje wydany w 1984 roku Ceremoniał biskupi.

Animator

  • z łac. anima – tchnienie, dusza, życie
  • animator – ożywiciel
  • z j. fr. – animateur – organizator

To najtrudniejsza i najbardziej odpowiedzialna funkcja w służbie liturgicznej. Wymaga odpowiedniej dojrzałości i starannego przygotowania. Powinien być nim ten kto ma charyzmat pracy z małą grupą.

  • w parafii – podejmuje odpowiedzialność za jeden z zespołów liturgicznych
  • w dekanacie – może pomagać w prowadzeniu kursów lektorskich
  • w diecezji – może pomagać w kursie ceremoniarza, na rekolekcjach może być animatorem grupy

Do funkcji animatora może być dopuszczony ten kto:

  • Przyjął sakrament bierzmowania
  • Dał świadectwo solidnego i gorliwego spełniania funkcji liturgicznych przez dłuższy czas
  • Przeszedł kurs animatora
  • Zna podstawowe zasady funkcjonowania w małych grupach
  • Przeszedł zajęcia z komunikacji i sztuki przekazu przygotowanych treści
  • Przeszedł szkolenie z wybranych zagadnień pedagogiki i psychologii
  • Potrafi stworzyć wspólnotę w grupie, sam jest w stanie innych formować
  • Prowadzi pogłębione życie sakramentalne
  • Posiada autorytet moralny